Πρακτικές και στρατηγικές λιτής διαχείρισης (lean management) και εξοικονόμησης πόρων σε δημόσιες επιχειρήσεις

Abstract

Η παγκόσμια αλλά και η εγχώρια οικονομική ύφεση της τελευταίας δεκαετίας έχει δημιουργήσει πολυάριθμες προκλήσεις στον Δημόσιο Τομέα της Ελλάδας και ιδιαίτερα στις δημόσιες επιχειρήσεις του. Συνολικά ο Δημόσιος Τομέας υφίσταται πιέσεις για αύξηση της παραγωγικότητας και της μείωσης του λειτουργικού του κόστους. Η ανάγκη προσαρμογής στα νέα δεδομένα ωθεί τις δημόσιες επιχειρήσεις προς την εφαρμογή στρατηγικών και πρακτικών εξοικονόμησης πόρων σύμφωνα με τα πρότυπα του Ιδιωτικού Τομέα. Παρόλα αυτά, ο περιορισμένος προϋπολογισμός, τα δημοσιονομικά ελλείμματα, η γραφειοκρατική κουλτούρα, η πολιτική εξάρτηση και η υπάρχουσα ακόμα έλλειψη διαφάνειας δυσχεραίνουν την όλη προσπάθεια. Γι’ αυτόν τον λόγο, υφίστανται υψηλά επίπεδα αποτυχίας εξοικονόμησης πόρων σε μακροχρόνιο επίπεδο. Η ανάγκη και η έλλειψη σχετικών ερευνών πάνω σε αυτό το πεδίο, καθώς και το εξαιρετικό ενδιαφέρον που παρουσιάζεται εξαιτίας του διττού ρόλου των δημοσίων επιχειρήσεων, που από τη μια μεριά πρέπει να ακολουθούν τη νομοθεσία του δημοσίου διατηρώντας ταυτόχρονα κάποια κοινωφελή χαρακτηριστικά και από τη άλλη να υποκείνται σε συνθήκες και κανόνες ισχυρού ανταγωνισμού, καθιστά τη συγκεκριμένη μελέτη ξεχωριστή. Επιπλέον βάση συνεισφοράς, αποτελεί η προσπάθεια εφαρμογής ικανής φιλοσοφίας διοίκησης των επιχειρήσεων αυτών, με όφελος την οικονομική ανάπτυξη και τη συνολική ανάταξη της Ελλάδας. Την πρόκληση αυτή λοιπόν, προσπαθεί να καλύψει η παρούσα διατριβή, διερευνώντας και αναδεικνύοντας τις κυριότερες στρατηγικές και πρακτικές μια ικανής προσέγγισης διοίκησης, που χρησιμοποιείται με επιτυχία σε μεγάλες ιδιωτικές εταιρείες της Δύσης, αυτής της Λιτής Διαχείρισης, με στόχο την μείωση των σπαταλών και την αύξηση της απόδοσης των δημοσίων επιχειρήσεων. Ο τρόπος που επιλέχθηκε για την εκπόνηση της, ήταν αρχικά η διεξαγωγή ποιοτικής έρευνας καθώς και η εκτεταμένη δευτερογενώς σχετικής βιβλιογραφικής επισκόπησης, με την οποία προσδιορίσθηκαν οι σπουδαιότεροι Κρίσιμοι Παράγοντες Επιτυχίας (CSFs) που οδηγούν σε επιτυχημένη ενσωμάτωση των αρχών εξοικονόμησης πόρων σε επιχειρήσεις του Δημόσιου Τομέα. Στη συνέχεια με διεξαγωγή ποσοτικής έρευνας σε ικανό δείγμα εργαζομένων, εξετάσθηκε η επίδραση της Διοίκησης Αλλαγών ως moderator στη σχέση μεταξύ των CSFs και του αποτελεσματικού μετασχηματισμού προς την Λιτή Διαχείριση. Τέλος διερευνήθηκε κατά πόσο η ύπαρξη αποτελεσματικής Λιτής Διαχείρισης ενισχύει τους δείκτες οργανωσιακής απόδοσης των δημόσιων επιχειρήσεων. Τα ευρήματα της ποιοτικής έρευνας που διεξήχθη σε ανώτερα/ ανώτατα στελέχη της ΔΕΗ Α.Ε. έδειξαν ότι το σύστημα εξοικονόμησης πόρων που εφαρμόζεται δεν παράγει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Αν και υφίσταται επαρκής ενημέρωση και διαχείριση των αλλαγών, ανασχεδιασμός των επιχειρηματικών διαδικασιών προς τις νέες τεχνολογίες (ψηφιακός μετασχηματισμός) και ικανή διαχείριση ποιότητας, ωστόσο διάφορες παθογένειες εμποδίζουν την ομαλή ενσωμάτωση της Λιτής Διαχείρισης. Αυτές αφορούν την έλλειψη συστηματικής εκπαίδευσης, δέσμευσης ανώτατης διοίκησης και ενιαίας στρατηγικής, καθώς και την ύπαρξη έντονης γραφειοκρατικής νοοτροπίας. Το έλλειμα πλήρους διαφάνειας, η αδυναμία κατάρτισης κατάλληλων επιχειρηματικών πλάνων και η υψηλή αντίσταση των εργαζομένων στις αλλαγές εξίσου οδηγούν σε υψηλά ποσοστά αποτυχίας. Τα ευρήματα της ποσοτικής έρευνας σε 343 εργαζομένους της ΔΕΗ Α.Ε. και της ΕΥΔΑΠ Α.Ε. που είναι οι μεγαλύτερες δημόσιες επιχειρήσεις της Ελλάδας και με χαρακτηριστικά κοινής ωφέλειας, έδειξαν ότι σημαντικότεροι CSFs που επιδρούν θετικά στην αποτελεσματική ενσωμάτωση των αρχών Λιτής Διαχείρισης είναι η αμφίδρομη Επικοινωνία Έργου, η ευέλικτη Οργανωσιακή Δομή, η Εστίαση στον Πολίτη – Πελάτη και στους Προμηθευτές, η ύπαρξη Επιχειρηματικού Πλάνου και Οράματος, η ικανή Διοίκηση Αλλαγών, η Δέσμευση και Υποστήριξη της Ανώτατης Διοίκησης, η Εκπαίδευση και Κατάρτιση και η Επιλογή του κατάλληλου Προσωπικού. Αντιθέτως η ύπαρξη γραφειοκρατικής Οργανωσιακής Κουλτούρας επιδρά αρνητικά στην επιτυχημένη ενσωμάτωση της Λιτής Διαχείρισης. Παράλληλα διαπιστώθηκε, ότι η ύπαρξη ικανής Διοίκησης Αλλαγών είναι καίριας σημασίας δεδομένου ότι ενισχύει τη θετική σχέση ανάμεσα στην Αποτελεσματική Επικοινωνία, την Οργανωσιακή Δομή, την ύπαρξη Επιχειρηματικού Πλάνου και Οράματος, τη Δέσμευση και Υποστήριξη της Ανώτατης Διοίκησης, την Εκπαίδευση και Κατάρτιση, καθώς και την αποτελεσματική Λιτή Διαχείριση. Τέλος, ο επιτυχημένος μετασχηματισμός προς τις αρχές εξοικονόμησης πόρων επιδρά θετικά στην Απόδοση της Επιχείρησης στην Αγορά, την Περιβαλλοντική και Χρηματοοικονομική Απόδοση. Με βάση τα παραπάνω στοιχεία, οι διοικήσεις των δημόσιων επιχειρήσεων θα μπορούσαν να προωθήσουν μια κουλτούρα αλλαγής που να στοχεύει στη μάθηση, να αποτελούν οι ίδιες πρότυπο αλλαγής και να επικοινωνούν πιο αποτελεσματικά την ανάγκη μετασχηματισμού των επιχειρήσεων στους εργαζομένους τους. Στις δράσεις που επιπρόσθετα θα μπορούσαν να αναλάβουν για να βοηθήσουν την κατεύθυνση της ενσωμάτωσης της κουλτούρας της εξοικονόμησης και της βέλτιστης αξιοποίησης πόρων, είναι η δημιουργία ενός πλαισίου επιβράβευσης και συστηματικής κατάρτισης στις αρχές, μεθόδους και τεχνικές της Λιτής Διαχείρισης, συνοδευόμενου από την κατάρτιση ενός ολοκληρωμένου προγράμματος αλλαγής, που θα μπορούσε να ευαισθητοποιήσει και να ενημερώσει τους εργαζομένους σχετικά με την αναγκαιότητα των νέων πρακτικών εργασίας και να τους καταστήσει ενεργούς αρωγούς στην επιτυχημένη εφαρμογή της. Βασικοί περιορισμοί της παρούσας μελέτης είναι η αξιοποίηση ευκαιριακού δείγματος και η αυστηρή εστίαση σε ελληνικές δημόσιες επιχειρήσεις που λειτουργούν σε συνθήκες ανταγωνισμού. Επομένως, οποιεσδήποτε γενικεύσεις για ολόκληρο τον Δημόσιο Τομέα, καθώς και για επιχειρήσεις του ιδιωτικού τομέα καλό θα ήταν να αποφεύγονται, δεδομένου ότι διαφέρουν ως προς τα δομικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά τους, καθώς και ως προς την οργανωσιακή τους κουλτούρα. Μερικές από τις προτάσεις για μελλοντική έρευνα που διατυπώνονται εστιάζουν στην διερεύνηση της επίδρασης του ψηφιακού μετασχηματισμού, καθώς και της γραφειοκρατίας στην επιτυχημένη ενσωμάτωση της Λιτής Διαχείρισης στους δημόσιους οργανισμούς.