Memes & copyright

Abstract

Όταν ο Richard Dawkins παρουσίασε το 1976 στο βιβλίο του Το Εγωϊστικό Γονίδιο την θεωρία του για κάποιους αναπαραγωγείς αντίστοιχους των γονιδίων – genes που θα λειτουργούσαν ως «μονάδες πολιτισμικής μετάδοσης» μέσω της μίμησης και τους ονόμασε μιμίδια – memes, σίγουρα δεν φανταζόταν τον ρόλο που η έννοια αυτή θα επιτελούσε στις κοινωνίες, στον πολιτισμό και στην καθημερινή ψηφιακή πραγματικότητα του 2024. Από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1990, οπότε και τα διαδικτυακά, πλέον, memes έκαναν την πρώτη τους εμφάνιση, μέχρι και σήμερα που έχουν αναχθεί στον απόλυτο τρόπο διαμοιρασμού ψηφιακού περιεχομένου και ψηφιακής επικοινωνίας, η μορφή και η λειτουργία τους εξελίσσεται διαρκώς. Εκπληρώνοντας πολλαπλούς ρόλους και τελικά διαμορφώνοντας τον πολιτισμό, το περιεχόμενό τους παραμένει ρευστό και ένας ακριβής ορισμός τους μοιάζει να ξεγλιστρά μέσα από τα χέρια των ακαδημαϊκών μελετητών.

Πέραν αυτής της δυσκολίας, το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας, ακολουθώντας ασθμαίνοντας τους ταχύτατους ρυθμούς της διαδικτυακής ανάπτυξης, έχει τα μάτια του στραμμένα πάνω στα memes, καθώς τα ζητήματα που τίθενται μέσα από την χρήση υλικού θωρακισμένου με πνευματικά δικαιώματα είναι ποικίλα. Επιπλέον, κομβικό παραμένει το ερώτημα αν τα memes, που βασίζονται στην συνεχόμενη αντιγραφή υλικού, μπορούν να θεμελιώσουν πρωτότυπο πνευματικό δικαίωμα. Σε κάθε περίπτωση, η νομιμότητα της χρήσης τους κρίνεται μέσα από μία λογική εξαιρέσεων, με την αρχή της δίκαιης χρήσης (fair use) να ισχύει στις ΗΠΑ και την εξαίρεση του pastiche να εφαρμόζεται στο ενωσιακό δίκαιο.

Το pastiche ανήκει στην εξαίρεση της γελοιογραφίας, της παρωδίας και της μίμησης του άρθρου 5§3(ια) της Οδηγίας InfoSoc και του άρθρου 17§7(β) της Οδηγίας DSM. Πρόκειται για μία μορφή μιμητικής δημιουργίας, η έννοια της οποίας παρουσιάζει επίσης διαχρονικά μεγάλο ενδιαφέρον, τόσο για τον κόσμο της τέχνης, όσο και γι’ αυτόν του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας. Η εξαίρεση του pastiche ενσωματώνει κατά γενική ομολογία εύρος μετασχηματιστικών χρήσεως, άρα και τα memes. Το ακριβές περιεχόμενο του pastiche, τοποθετούμενο διαχρονικά δίπλα στην παρωδία, για την οποία υπάρχει μεγαλύτερη παράδοση και νομολογία – με σημείο αναφοράς την υπόθεση Deckmyn v. Vandersteen του ΔΕΕ – παραμένει κι αυτό ασαφές. Ενωσιακοί νομοθέτες και δικαστές έχουν προσπαθήσει να το προσεγγίσουν, με προεξάρχουσα την γερμανική έννομη τάξη που με την ερμηνεία του άρθρου 51a UrhG, την εθνική υπόθεση Martin Eder και την ενωσιακού ενδιαφέροντος συστάδα υποθέσεων «Metall auf Metall», έχει φέρει το pastiche στο προσκήνιο.

Και όσο αναμένεται η απόφαση του ΔΕΕ για να κλείσει το τελευταίο κεφάλαιο της «Metall auf Metall», εύστοχα η διεθνής κοινότητα αναρωτιέται εάν τελικά τα memes μπορούν να ελεχθούν υπό το πρίσμα της παραδοσιακής πνευματικής ιδιοκτησίας, ή, εάν σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο ψηφιακό περιβάλλον, στο οποίο συγκρούονται καθημερινά οι παλιές με τις νέες μορφές έκφρασης και δημιουργικότητας, είναι ικανά να θέσουν (εάν το θέλουν) δικούς τους κανόνες ή να τους απορρίψουν εντελώς.