Μέτρηση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στην Ελλάδα: κατασκευή εθνικών δεικτών αναφοράς και προτεινόμενες δράσεις

Abstract

Σύμφωνα με τους Atkinson και Messy (2012) ως χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός ορίζεται «ο συνδυασμός ετοιμότητας, γνώσης, δεξιότητας, νοοτροπίας και συμπεριφοράς που είναι απαραίτητα για τη σωστή λήψη χρηματοοικονομικών αποφάσεων με στόχο την επίτευξη ατομικής χρηματοοικονομικής ευημερίας» (OECD, 2014b; Atkinson και Messy, 2012; G20,2012 PISA). O χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός αποτελεί πλέον μία απαραίτητη δεξιότητα για την καθημερινή ζωή των ανθρώπων σε ολόκληρο τον κόσμο. Καθημερινά οι άνθρωποι καλούνται να λάβουν μικρότερης ή μεγαλύτερης σημασίας χρηματοοικονομικές αποφάσεις. Οι χρηματοοικονομικές αποφάσεις που καλούνται να πάρουν οι σημερινοί πολίτες και ιδιαίτερα οι νεότερες γενιές είναι πολύ πιο απαιτητικές από εκείνες που αντιμετώπιζαν οι προηγούμενες γενιές (Lusardi, 2015). Όπως ανέφερε χαρακτηριστικά η Καθηγήτρια Lusardi «Όπως δεν ήταν δυνατόν στο παρελθόν κάποιος να συμβάλλει στην κοινωνία χωρίς τη στοιχειώδη ικανότητα ανάγνωσης και γραφής (αλφαβητισμό) έτσι και στη σημερινή κοινωνία δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς τις γνώσεις του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός αποτελεί τη βασική δεξιότητα για τον 21ο αιώνα» (Lusardi, 2014). Οι χρηματοπιστωτικές κρίσεις και ιδιαίτερα η κρίση του 2007 ανέδειξε για μία ακόμα φορά την πολυπλοκότητα αλλά και τις αδυναμίες του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος. Την ίδια στιγμή όμως ανεδείχθη η σημαντικότητα της χρηματοοικονομικής γνώσης και των δράσεων που πρέπει να αναληφθούν για την ενίσχυση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Η γνώση των χρηματοοικονομικών στις μέρες μας είναι ιδιαίτερα σημαντική λόγω της αύξησης των διαθέσιμων χρηματοοικονομικών προϊόντων πόρων (σύνθετα δάνεια, πιστωτικές κάρτες, πιστωτικές γραμμές) και υπηρεσιών που είναι εύκολα προσβάσιμες σε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Τα χρηματοοικονομικά προϊόντα είναι πιο σύνθετα και ευρέως διαθέσιμα χάρη στην παγκοσμιοποίηση και τις ψηφιακές τεχνολογίες (Internet, FinTech κ.ά.) (Beckett, Hewer, & Howcroft, 2000; Marcolin, & Abraham, 2006; Lusardi, 2015). Ωστόσο ένα μεγάλο μέρος των πολιτών χρησιμοποιούν για την κάλυψη των βασικών τους αναγκών όπως στέγαση, ασφάλεια ζωής, συνταξιοδοτικό πρόγραμμα κ. ά., προϊόντα που δεν μπορούν να κατανοήσουν πλήρως τη λειτουργία τους, γεγονός που αυξάνει το ρίσκο που αναλαμβάνουν για τη μελλοντική τους ευημερία. Υπό αυτές τις συνθήκες η σωστή κατανόηση του φαινομένου και η μέτρηση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού ιδιαίτερα στους εφήβους, τους μελλοντικούς ενεργούς πολίτες, κρίνεται απαραίτητη για την σωστή ανάπτυξη αποτελεσματικών δράσεων υπό τη μορφή προγραμμάτων χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης από τις κυβερνητικές ρυθμιστικές αρχές (Roberts, Sorgman, Parkison, & Serpa, 2011; Danes, Rodriguez & Brewton, 2013; Asarta, Hill & Meszaros, 2014; Bruhn, De Souza Leão, Legovini, Marchetti, & Zia, 2013; Holzmann, Mulaj & Perotti, 2013; Danes & Haberman, 2007). Έρευνες έδειξαν ότι η χρηματοοικονομική εκπαίδευση στους νέους έχει θετικό αντίκτυπο τόσο στις χρηματοοικονομικές γνώσεις όσο και στη συμπεριφορά τους (Danes, Rodriguez & Brewton, 2013; Bruhn et al., 2013). Η παρούσα διδακτορική διατριβή με τίτλο «Μέτρηση του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού στην Ελλάδα: Κατασκευή Εθνικών Δεικτών Αναφοράς και Προτεινόμενες Δράσεις» έχει ως βασικό στόχο τη μέτρηση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού των μαθητών της Γ’ τάξης Γυμνασίου στην Ελλάδα (Σχολικό Έτος 2015-2016), καθώς και την ολοκληρωμένη καταγραφή και κατανόηση των σημαντικότερων παραγόντων που επηρεάζουν τα επίπεδα του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Παράλληλα, έγιναν μετρήσεις της χρηματοοικονομικής γνώσης, χρηματοοικονομικής συμπεριφοράς και χρηματοοικονομικής νοοτροπίας ως ενότητες του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού βάσει της κλίμακας μέτρησης του ΟΟΣΑ (Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης) (OECD INFE, 2016). Προβληματισμένοι από την οικονομική κρίση που βιώνουμε με το καταναλωτικό μοντέλο να παραμένει το ίδιο και δεδομένου ότι έχουν καταγραφεί πλήθος παραγόντων που συντελούν στο χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό (Gerardi, Goette, & Meier, 2010) θέλαμε να μετρήσουμε για πρώτη φορά τα επίπεδα του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στην Ελλάδα. Παράλληλα, στόχος της παρούσας διατριβής είναι η κάλυψη του κενού μέτρησης του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού βάσει της προσέγγισης του ΟΟΣΑ PISA 2015 (OECD, 2017) σε 15χρονους μαθητές που συμμετείχαν από δεκαπέντε (15) χώρες (Κίνα, Βέλγιο, Καναδάς, Ρωσία, Ολλανδία, Αυστραλία, Η.Π.Α., Πολωνία, Ιταλία, Ισπανία, Λιθουανία, Σλοβακία, Χιλή, Περού και Βραζιλία) ενώ η Ελλάδα δεν συμμετείχε. Σημειώνεται πως η Ελλάδα δεν συμμετείχε και στην προηγούμενη έρευνα του ΟΟΣΑ PISA 2012 (OECD, 2015). Στη συμβολή της παρούσας διατριβής συμπεριλαμβάνεται η δημιουργία ενός αξιόπιστου εγκεκριμένου από το Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας & Θρησκευμάτων (ΥΠ.Π.Ε.Θ.) ερευνητικού εργαλείου (ερωτηματολογίου) μέτρησης των επιπέδων του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στους εφήβους στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα ένα σημαντικό τμήμα της παρούσας διατριβής επικεντρώνεται στη δημιουργία του ηλεκτρονικού εργαλείου μέτρησης (ερωτηματολογίου) το οποίο ήταν ένα μείγμα από τις ερωτήσεις του ΟΟΣΑ (OECD INFE, 2016), της PISA του ΟΟΣΑ 2012 & 2015 (OECD, 2014b; OECD, 2017), της έρευνας των S&P (Klapper, Lusardi & van Oudheusden, 2015) και της έρευνας Jump$tart (Mandell, 2008a,b), οι οποίες προσαρμόστηκαν στην ελληνική πραγματικότητα. Επιπρόσθετα υπήρχαν ερωτήσεις ανάπτυξης του ερευνητή. Τονίζεται ότι με βάση την υπ’ αρ. 41396/Δ2/09-03-16 απόφαση από το Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων (ΥΠ.Π.Ε.Θ.) και μετά από γνωμοδότηση του Δ.Σ. του Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής (πράξη 3/2016) εγκρίθηκε το ερωτηματολόγιο της διατριβής και επετράπη διεξαγωγή έρευνας σε 260 γυμνάσια σχολεία σε όλη την Ελλάδα κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους 2015-2016. Πιο συγκεκριμένα, στην έρευνα συμμετείχαν 3.028 μαθητές της Γ’ γυμνασίου, ηλικίας 15 χρονών, από 94 σχολικές μονάδες από όλη την Ελλάδα. Συνολικά υπάρχει εκπροσώπηση από όλες τις περιφέρειες (13 περιφέρειες) της Ελλάδας, ενώ παράλληλα υπάρχει εκπροσώπηση από 38 νομούς. Επιπρόσθετα στη συμβολή της παρούσας διατριβής συγκαταλέγεται και η δημιουργία για πρώτη φορά στη χώρα μας εθνικών δεικτών αναφοράς μέτρησης του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού και των ενοτήτων που τον συντελούν: η χρηματοοικονομική γνώση, η χρηματοοικονομική συμπεριφορά και η χρηματοοικονομική νοοτροπία σε εφήβους στην Ελλάδα. Στη συνέχεια εξετάζεται η διερεύνηση των παραγόντων που επηρεάζουν τα επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Επιπρόσθετα, κατά την αντίληψή μου βάσει της εξονυχιστικής διαδικασίας επισκόπησης της βιβλιογραφίας, η πρωτοτυπία των πολυμεταβλητών αναλύσεων «Ανάλυσης Αντιστοιχιών» (Multi Correspondence Analysis) και «Ανάλυσης Κανονικής Συσχέτισης» (Canonical Correlation Analysis) των δεδομένων του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού της παρούσας διατριβής είναι συμβολή σε διεθνές επίπεδο. Παράλληλα, για πρώτη φορά σε Ελληνικά δεδομένα (μεταβλητές) χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού εφαρμόζεται η εξειδικευμένη μέθοδος εκτίμησης των παραγόντων που επηρεάζουν το χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό, ονόματι «Λογιστική Παλινδρόμηση» (Logistic Regression). Οι παραπάνω εμπειρικές αναλύσεις είχαν ως στόχο τον εντοπισμό των παραγόντων που επηρεάζουν τα επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Τέλος στην παρούσα διατριβή παρατίθενται για πρώτη φορά στα Ελληνικά ορισμοί, προσεγγίσεις και μέθοδοι μέτρησης του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Τα συμπεράσματα της διατριβής κρίνονται ιδιαιτέρως χρήσιμα για τους εκπαιδευτικούς, τις κυβερνήσεις και τις ρυθμιστικές αρχές γιατί θα χρησιμοποιήσουν τα ευρήματα της διατριβής για να χαράξουν πολιτικές ενίσχυσης χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Μόνο μέσω της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης οι σημερινοί νέοι μπορούν να γίνουν χρηματοοικονομικά εγγράμματοι πολίτες. Ήδη από το 2005 ο ΟΟΣΑ πρότεινε πως η χρηματοοικονομική εκπαίδευση θα πρέπει να ξεκινάει στο σχολείο και οι πολίτες θα πρέπει να εκπαιδεύονται για χρηματοοικονομικά θέματα όσο το δυνατόν νωρίτερα στη ζωή τους» (OECD, 2005). Η εκπαίδευση των εφήβων πολιτών σε χρηματοοικονομικά θέματα μπορεί να έχει δια βίου ανταμοιβές, αποτελώντας θετική επένδυση για το μέλλον. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα, κατάλληλα σχεδιασμένα από κατάλληλους φορείς, θα πρέπει να προάγουν την ορθή χρήση των χρηματοοικονομικών εργαλείων. Τα προγράμματα αυτά θα σχεδιαστούν βάσει των αναγκών που προέκυψαν από την πανελλαδική μέτρηση που πραγματοποιήθηκε. Μελλοντικές μετρήσεις θα μπορούν να χρησιμοποιούν τα στοιχεία της διατριβής ως δείκτες αναφοράς. Επιπρόσθετα οι Περιφέρειες και οι Νομοί με την υψηλότερη βαθμολογία (ή τις υψηλότερες επιδόσεις) χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού θα μπορούσαν να είναι παράδειγμα προς μίμηση από τις Περιφέρειες και τους Νομούς με τη χαμηλότερη βαθμολογία (ή τις χαμηλότερες επιδόσεις).