Ο ρόλος του ρυθμιστή στα πλαίσια της απελευθέρωσης της αγοράς φυσικού αερίου σύμφωνα με την τρίτη ενεργειακή δέσμη. Η περίπτωση της Ελλάδος

Abstract

Η ομαλή λειτουργία των αγορών ενέργειας που επιτρέπει τον ασφαλή εφοδιασμό σε ενέργεια σε ανταγωνιστικές τιμές έχει ζωτική σημασία για την ανάπτυξη και την ευημερία των καταναλωτών στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, η ΕΕ αποφάσισε να ανοίξει τις ευρωπαϊκές αγορές αερίου και ηλεκτρικής ενέργειας στον ανταγωνισμό και να δημιουργήσει μια ενιαία ευρωπαϊκή αγορά ενέργειας. Η διαδικασία δημιουργίας ανταγωνιστικών αγορών ηλεκτρικής ενέργειας και φυσικού αερίου στην Ευρώπη ξεκίνησε το 1992, όταν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε επισήμως το πρώτο πακέτο Οδηγιών ηλεκτρισμού και φυσικού αερίου. Πριν από αυτήν την πρωτοβουλία οι επιχειρήσεις παραγωγής ενέργειας αποτελούσαν κρατικά μονοπώλια με το δικαίωμα να προμηθεύουν κατ΄αποκλειστικότητα τους τελικούς καταναλωτές με ενέργεια. Η επιτροπή, βάσει των άρθρων της Συνθήκης της Ρώμης περί του δικαίου του Ανταγωνισμού, άρχισε να αμφισβητεί τα αποκλειστικά αυτά δικαιώματα λόγω του ότι έθεταν μεγάλα εμπόδια στη δημιουργία μιας κοινής αγοράς, αναγκάζοντας τα κράτη μέλη να εγκαταλείψουν την μονοπωλιακή δομή και να ανοίξουν την αγορά στον ανταγωνισμό. Στη συνέχεια ακολούθησε η έκδοση του δεύτερου και του τρίτου πακέτου οδηγιών ηλεκτρισμού και φυσικού αερίου. Οι ρυθμιστικές αρχές διαδραματίζουν ένα καθοριστικό ρόλο στην διαδικασία απελευθέρωσης των ευρωπαϊκών αγορών ενέργειας. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των εν λόγω αγορών όπως ιδίως η σύνδεση/εξάρτηση τους από την ύπαρξη δικτύων, που αποτελούν φυσικά μονοπώλια, η ζωτική σημασία της ενέργειας για την ανάπτυξη της οικονομίας και την ικανοποίηση των στοιχειωδών αναγκών των πολιτών και η ως εκ τούτου στενή σύνδεση της με την εξυπηρέτηση της κοινής ωφέλειας, σε συνδυασμό με την εδραιωμένη επί πολλά έτη παρουσία δημόσιων καθετοποιημένων επιχειρήσεων με δεσπόζουσα θέση, κατέστησε επιτακτική την ανάγκη, για μία νέας μορφής δημόσια παρέμβαση, η οποία θα είναι ανεξάρτητη τόσο από την κυβέρνηση όσο και από τα συμφέροντα του κλάδου, και θα διασφαλίζει την εξυπηρέτηση του δημοσίου συμφέροντος και την στάθμιση των συγκρουόμενων στρατηγικών στόχων. Συναφώς, η διαμόρφωση των αναγκαίων προϋποθέσεων για την είσοδο στη αγορά ιδίως με τη λήψη κατάλληλων μέτρων ρύθμισης, αλλά και η συνεχής παρακολούθηση της εφαρμογής τους, αποτελεί αναγκαία συνθήκη για την άσκηση της δραστηριότητας σε ένα περιβάλλον υγιούς ανταγωνισμού.Στην περίπτωση της Ελλάδος, η Ρυθμιστική Αρχή ενέργειας (ΡΑΕ) συστάθηκε με το ν. 2773/1999 ως ανεξάρτητη ρυθμιστική αρχή, με διοικητική και οικονομική αυτοτέλεια και κύρια αρμοδιότητα να εποπτεύει την εγχώρια αγορά ενέργειας, σε όλους τους τομείς της, εισηγούμενη προς τους αρμόδιους φορείς της Πολιτείας και λαμβάνοντας η ίδια μέτρα για την επίτευξη του στόχου της απελευθέρωσης των αγορών ηλεκτρικής ενέργειας και φυσικού αερίου. Κατά τα πρώτα χρόνια λειτουργίας της ο ρόλος της ΡΑΕ ήταν κυρίως γνωμοδοτικός. Ο ενεργειακός νόμος 4001/2011, ο οποίος τέθηκε σε ισχύ στις 22 Αυγούστου 2011 (ΦΕΚ Α΄179), μετέφερε στην ελληνική έννομη τάξη την τρίτη ευρωπαϊκή ενεργειακή δέσμη (third energy Package), επαναπροσδιορίζοντας τη φύση και το ρόλο της ΡΑΕ, η οποία πλέον και με την επιφύλαξη των αρμοδιοτήτων του Υπουργού Περιβάλλοντος, Ενέργειας και κλιματικής Αλλαγής, ασκεί τον έλεγχο, την ρύθμιση και την εποπτεία της αγοράς ενέργειας, και αποτελεί την εθνική και ρυθμιστική αρχή σε θέματα ηλεκτρικής ενέργειας και φυσικού αερίου, κατά την έννοια των Οδηγιών 2009/72/ΕΚ και 2009/73» (άρθρο 4 του νόμου), οι οποίες και ανάγουν τις εθνικές ρυθμιστικές αρχές ενέργειας σε «εγγυητές» της εύρυθμης λειτουργίας των ενεργειακών αγορών. Με το νόμο αυτό και προκειμένου να ενισχυθούν οι εγγυήσεις ανεξαρτησίας της, προσδόθηκε νομική προσωπικότητα στη ΡΑΕ, ενώ περαιτέρω αυξήθηκαν σημαντικά και ενισχύθηκαν οι αποφασιστικές, ελεγκτικές και κυρωτικές αρμοδιότητες της. Η εισαγωγή φυσικού αερίου στην Ελλάδα, γινόταν αρχικά από την Ανώνυμη Εταιρεία Δημόσια Επιχείρηση Αερίου (εφεξής ΔΕΠΑ), η οποία ιδρύθηκε το Σεπτέμβριο του 1988, ως θυγατρική εταιρεία της τότε δημόσιας επιχείρησης Πετρελαίου (ΔΕΠ). Σύμφωνα με το νόμο 2364/95, ο οποίος ρύθμιζε την αγορά του ΦΑ στην Ελλάδα, η ΔΕΠΑ είχε το δικαίωμα αγοράς εισαγωγής, εξαγωγής, μεταφοράς, αποθήκευσης, επεξεργασίας και προσθήκης οσμητικών ουσιών, πώλησης, διανομής και γενικά εμπορίας του φυσικού αερίου (παρ. 5 του άρθρου 3) ενώ ειδικότερα είχε το δικαίωμα πώλησης φα : α) στις εταιρείες διανομής αερίου (εφεξής ΕΔΑ) και στις εταιρείες παροχής αερίου (εφεξής ΕΠΑ), β) στους μεγάλους καταναλωτές, γ) για κίνηση οχημάτων. Η ΔΕΠΑ ίδρυσε το Σεπτέμβριο του 1995 τρεις θυγατρικές εταιρείες, τις ΕΔΑ Αττικής, Θεσσαλονίκης και Θεσσαλίας, ενώ το 2000-2001 συστήθηκαν οι αντίστοιχες ΕΠΑ. Στις ΕΠΑ χορηγήθηκε αποκλειστική τριαντακονταετή άδεια για την διαχείριση των αντίστοιχων δικτύων διανομής και την προώθηση και διάθεση του ΦΑ σε πελάτες με κατανάλωση χαμηλότερη των 100 GWΗ στα γεωγραφικά όρια που προσδιορίζονταν στην άδεια. Η ως άνω αποκλειστικότητα διανομής και προμήθειας σε μη επιλέγοντες πελάτες, επιτράπηκε μετά από προηγούμενη έγκριση εκ μέρους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και τη συναφή χορήγηση παρέκκλισης κατά τα προβλεπόμενα στην ευρωπαϊκή νομοθεσία. Ακολούθησε η οδηγία 1998/30/ΕΚ σχετικά με τους κοινούς κανόνες για την εσωτερική αγορά φα, η οποία στη συνέχεια καταργήθηκε και αντικαταστάθηκε από την οδηγία 2004/55 ΕΚ. Ακολούθως και στα πλαίσια της τρίτης ενεργειακής δέσμης, εκδόθηκε η οδηγία 2009/73 ΕΚ. Σε επίπεδο εθνικής νομοθεσίας η απελευθέρωση της αγοράς φα επιχειρήθηκε καταρχάς από τις διατάξεις του νόμου 3428/2005, με τις οποίες ενσωματώθηκε στο εθνικό δίκαιο η οδηγία 2004/55/ΕΚ και στη συνέχεια από τις διατάξεις του ν.4001/2011, με τις οποίες ενσωματώθηκαν οι αντίστοιχες διατάξεις της Οδηγίας 2009/73/ΕΚ. Ενόψει ωστόσο της προβλεπόμενης από την εν λόγω οδηγία δυνατότητας περί διατήρησης των χορηγούμενων παρεκκλίσεων, όπως αυτές έλαβαν χώρα μέσω της χορήγησης των προαναφερόμενων αποκλειστικών αδειών στις ΕΠΑ, καθοριστικής σημασίας για την απελευθέρωση της λιανικής αγοράς φα στην Ελλάδα είναι οι διατάξεις του ν.4336/2005. Ειδικότερα με το νόμο 4336/2015 «κύρωση του σχεδίου σύμβασης οικονομικής ενίσχυσης από τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας και ρυθμίσεις για την υλοποίηση της συμφωνίας χρηματοδότησης», τροποποιήθηκαν οι διατάξεις του ν.4001/2011, κατόπιν σχετικής δέσμευσης της ελληνικής πολιτείας για κατάργηση των σχετικών αποκλειστικών δικαιωμάτων και δρομολογήθηκε η προσαρμογή της λιανικής αγοράς φυσικού αερίου με τα ισχύοντα στα άλλα κράτη μέλη. Συνεπεία τούτων επιβλήθηκε στις υφιστάμενες ΕΠΑ Αττικής, Θεσσαλονίκης, Θεσσαλίας καθώς και στην ΔΕΠΑ, η υποχρέωση για νομικό και λειτουργικό διαχωρισμό της δραστηριότητας Διαχείρισης των δικτύων Διανομής από τις λοιπές δραστηριότητες τους, με την εισφορά, όσον αφορά τις ΕΠΑ, είτε του κλάδου διανομής είτε του κλάδου προμήθειας, και όσον αφορά την ΔΕΠΑ με την εισφορά του κλάδου διανομής. Κατόπιν τούτων οι υφιστάμενες ΕΠΑ μετασχηματίστηκαν σε εταιρείες διανομής αερίου (ΕΔΑ) και σε εταιρείες προμήθειας αερίου (ΕΠΑ). Παράλληλα προωθήθηκε το πλήρες άνοιγμα της αγοράς με σταδιακή κατάργηση των περιορισμών στην προμήθεια.